М. Сәрсеке: «Шындықты ашу – оңай емес, есесіне ойың да, бойың да өседі...»

Медеу Сәрсеке – ұлтымыздың үш бірдей біртуар тұлғалары Қаныш Сәтбаев, Ебіней Бөкетов және Ермұхан Бекмахановтың өмір жолын зерттеуге жарты ғасыр ғұмырын арнап, ел тарихына қайтаруға дәнекер болған қаламгер. Оның қаламы өрген ғұмырнама кітаптар қазақ және орыс тілдерінде бірнеше мәрте және мол таралыммен жарияланды. Ең ғажабы, үшеуі де Мәскеудің «Молодая гвардия» баспасының атақты ЖЗЛ топтамасынан жарық көрді. Солардың алғашқысы «Сәтбаевтың» 5 мың данасы өткен ғасырда әлемнің 112 елінің кітапханаларына тараған. Бұл ұлт мерейі үшін ерекше оқиға! Сексен жастың сеңгіріне іліккен Медеу ақсақалды біз редакцияға шақырып, шығармашылық жолы жайында бірнеше түйткілді сауал қойдық..

– Медеу аға, сіздің инженер бола тұра, қаламгерлік жолды таңдағаныңыз оқырман­ға мәлім. Сол жолда Мәскеу баспасымен ұзақ жылдарға созылған байланысыңыз қа­лайша өрбіді?

– Мұның енді, Гүлзина қарағым, жад түкпіріндегі шерлі оқиғаларды қозғайтын сауал. Мәскеуге мен бұдан 36 жыл бұрын атақ іздеп барғаным жоқ, шығармашылық ділгерлікпен үміт арттым. Айғақпен сөй­лейін: «Жазушы» баспасының тапсырма­сы­мен жазылып, әдеби, ғылыми тексеруден бөгеусіз өткен, «Жайсаң жандар» атты жаңа топтаманың алғашқы кітабы болуға тиіс «Қаныш Сәтбаев» атанған ғұмырнама шығармамның терімі (редакторы о күнде жасаң қаламгер Дулат Исабеков еді) 1975 жылдың қоңыр күзінде баспаханада тоқ­татылды. Сөйтуге әмір берген әлдебір ше­неунік емес, Қазақстан КП ОК-нің әйдік хатшысы С.Н.Имашев, әлбетте өзінен жоғары тұлғаның нұсқауымен. Екі жыл ұдайғы ауыр күресте менің естігенім – бір ғана сөз, «Сәтбаевтiң еңбегін даралап ұлықтау – Компартия зияндығын әшке­ре­леген «Жеке адамға табынуды» Қазақстанда қайыра өрбіту...» деген иланымсыз желеу. Амал қанша, ауыр өндірісте еңбек еткен ке­зімде мүше болған билеуші партиядан түңілген соң мен күрестің жасырын жолына ден қойып, қолжазбаның орысша нұсқасын әзірлеуге отырдым. Бұл жұмыс 1978 жылы бітіп, кезекті демалысымды алып (бұл кезде Жазушылар одағының Семей бөлімшесінің жауапты хатшысымын), Мәскеуге аттан­дым. Сол сапарда «Молодая гвардия» бас­пасының «ЖЗЛ» редакциясының меңге­ру­шісі Ю.И.Селезневке бардым.

– Қорықпай, сескенбей, Мәскеуге қа­лай бардыңыз?

– Сескендім. Бір аптадай кітапханада оты­рып, Селезневтің әдеби еңбектерін оқып әзірлік жасадым. Достоевскийді зерт­теген қаламгер екен. Ал Федор Михайлович біздің Семейде айдауда болып, әдеби ең­бекке Ертіс жағасында қайта оралған қа­ламгер. Қысқасы, қатыбас дескен Юрий Ивановичпен сөз бастауға осы жайтты іл­гешек етуге бел байладым. Әлбетте, оған кі­табымның туған елімде тәркіге түскенін айтқаным жоқ. «ЖЗЛ топтамасын жас күнімнен ерекше қадірлеймін, үйімде бес жүздей кітап бар» дедім. Бұл енді имандай шыным, солардың қарамы қазірде екі есе өсті. «Сәтбаевты» орысша жаздым, тілімде кемістік болса, аудармашымен жұмыс іс­теуге әзірмін...» Редакция меңгерушісі сол «ертекке» иланып, «Сәтбаевтiң» қолжаз­басын қабылдап, ғылыми және әдеби жө­нін Мәскеудің өзінде тексеретін болды. Тек­серіс 9-10 айға созылып, жыл аяғында қолжазбам «әдеби, ғылыми жөнінен оңды, академик Сәтбаевтiң одаққа мәшһүр ата­ғына лайық туынды» деген қорытынды бойынша баспаның алдағы бесжылдық жоспарына енгені туралы ресми хат алдым. Содан кейін менің бойымды дегбірсіздік биледі. Дайын еңбекті бес жыл тосу да азап емес пе? Қиянатқа тап болған кезде-ақ құ­лағымның естуі кеми бастаған еді, соны ем­­детуді сылтауратып одақтан рұқсат алып, Мәскеуге қайыра бардым (осы жерде тағы бір құпияны ашайын: «Жазушы» бас­па­сы­ның директоры Әбілмәжін Жұма­баев иман­жүзді адам еді, жатқан жері жайлы бол­сын, жарыққа шықпай қалған «Сәт­баев­тiң» қаламақысын толық төледі, бұл да Мәскеуде қымсынбай жүріп-тұруыма сеп­тігін тигізді). Сол сапарда «Молодая гвар­дия» баспасына көрінбей, Қанекеңнің ескі достарына барып, көмек сұрауға бе­кіндім. Олар осал кісілер емес, одақтық ми­нистр­лер. Сол қайраткерлерді маған айтқан Қа­не­кеңнің қосағы Таисия Алек­сеев­на жең­гей еді. Ол кісі тек 1976 жылы қай­тыс болды, ауырып жатқанында Се­мейден шақы­рып, «Мәскеуге бет түзеңіз, мына адамдар сізге жәрдем береді...» деп мемлекеттік үш қайраткердің есімдерін атаған-ды. Әлқисса, содан сол кісілерге барардан бұрын Жез­қазған обкомының ІІ хатшылығынан КПСС ОК-не жауапты жұмысқа ауысқан ескі досым, кенші инже­нер Кәкімбек Салықовтың жұмыс орнына бардым. Жыл басынан бері Мәскеуге екін­ші рет ат басын бұрған сырымды ашып, ақыл­дасуға кел­генімді айтып едім, аңқыл­даған ақын досым айран-асыр қуанып, үкіметтік теле­фон кітапшасын ашты да, мен есімдерін атаған үшеудің алғашқысы, көп жыл КСРО-ның Геология министрі, бертінде Атом министрі Е.П.Славскийге орынбасар болған П.Я.Антроповқа телефон шалып, өзін де, мені де Қанекеңнің шә­кірті­міз деп сыпайылап таныстырып, тұт­қаны маған берді... Қаныш ағамыздың 1939 жылдан адал досы Петр Яковлевич келесі күні мені қабылдайтын болды. Сол күнгі әңгіменің жай-жапсары менің бертінде бірнеше мәр­те жарияланған «Құлыпталған ғұмырнама» немесе «Через тернии к Сат­паеву» деп аталған естелік-эссе кітапта­рым­да баян­далған. Ал қазір кездесудің нәтижесін ғана айтамын. П.Я.Антропов маған: «Министр Славский шетелде ем алуда (Еңбек Ері атағын үш мәрте иелен­ген, КСРО-ның атом өндірісін уысында ширек ғасыр ұс­таған ноян қайраткер. Таи­сия жеңгей айт­қан екінші қайраткер осы кісі), Ефим Пав­лович елге келген соң ақыл­дасып отырып, бұл мәселені шешеміз. Қа­жет деп білсек А.Н. Косыгинге де барып, кө­мек сұраймыз. Біздің не істегенімізді телефон шалған ке­шегі досыңнан білесің. Кітабың шыққан кезде бұл қуанышты бірге тойлаймыз!..» деді. 1979 жылдың ақпан айында ЖЗЛ ре­дакциясынан әуелі – хат, соңынан жеделхат алдым. Кітабым 1980 жылдың жоспарына еніпті, «аудармашыны да таптық, Мәскеуге келіңіз» деген сарын­да. Екі айға шығар­ма­шылық демалыс алып, әлбетте, Мәскеуге ба­ратынымды жария ет­пей, ЖЗЛ редак­циясы ұсынған Сергей Пле­хановпен бірге Мәскеудің шеткергі бір мейманханасында отырып, бірінші бө­лім­нің аудармасын аяқ­тап, Семейге қайттым. Жоғары жақтың тап­сырмасы әсер етті ме, әлде Селезневтің өзінің де ықыласы ауды ма, қалайда баспа аудармашымды үш айға іссапар беріп, Се­мейге жіберетін болды. Се­мейге ол маусым­ның орта шенінде келді. Жергілікті геолог­тардың Ертіс жағасындағы қонысынан оңа­ша орын сайлағанмын, келесі күні сол мекенге аттанып, жаз бойы күні-түні жұмыс істедік. Қыркүйектің 20-ша­масында көлемі 448 бет болған қол­жаз­баның екі данасын портфеліне салып, С.Плеханов Мәскеуге қайтты. Ал мен үшін­ші дананы алып, Алматыға аттан­­дым. Өйткені қазақ­стандық бір ғалым-геологтың және Қане­кеңнің отбасының қолжазбаны ұнаттық деген рецензиясы керектігін редакция та­лап еткен-ді. Ғылы­ми рецензияны Қане­кеңнің рухына, ғы­лымына адал шәкірті, академик А. Қаюпов берді, ал отбасының атынан Мейіз Қа­нышқызы (ол да геология-минералогия ғы­­лымдарының докторы) жаз­ды. Екеуі де менің дүйім жұрттан жасырған әрекетімді мақұлдап, «құпияны ешкімге аш­паймыз, тек кітабың шыққанда бізді ұмытпа...» десті.

– Сонымен, жұмысты сәтті тындырдым деп Семейге қайттыңыз...

– Жоқ, 1979 жылғы қазан айының бас кезінде Мәскеуге келіп, кітабымды баспаға дайындаушы редактор В.И.Калугинмен бір ай бойы жұмыс істедім. Құдай оңдап, ре­дак­торым нағыз білгір және оңды адам бо­лып шықты. Ең ғажабы, баспаның бас редакторы дайын жұмысты тексергенде: «Мынау көп жылғы еңбек, қаламақының неге төменгі деңгейін қойғансыңдар?» деп нарқын көтеріп, лауреаттық мөлшерді та­ғайындады. Тоқетерін айтқанда, аударма­шы екеуміз ойда жоқта «шала байып» қал­дық. Мұны мен мақтан үшін айтып отырғам жоқ, Гүлзина қарағым. Мәскеудің Қанекең аруағына деген шексіз құрметін аңғарту үшін. Өзіміздің Алматыда ешбір қымсынбай құрдымға жөнелткен кітаптың Мәскеуде қандай ізетке тап болғанын осыдан-ақ шамала...

– Кітабыңыз қанша таралыммен шықты? Қазақ оқырманы оны қалай қабылдады?

– «Сәтбаев» 1980 жылдың күзінде шық­ты. Қазақстанның бірде-бір басылымы, иә телеарнасы, иә радиосы ол туралы жұмған аузын ашқан жоқ. Бұл да сол кездегі рухани бейшаралығымыздың салдары. Тәубе дей­мін, телефон арқылы, иә жеделхат немесе хат жазып құттықтаушылар жарым жылға дейін үзілген жоқ. Бәрі де кітап сұрады. Мәс­кеуден пошта арқылы 250 кітап алдыр­ған едім, содан қазір үйімде 4-5 кітап қал­ды. Бертінде жағдай өзгерді: Мейіз Қаныш­қызы маған жолдаған хатында және Е.П.Слав­скийдің жүз жылдық мерейтойы қарсаңында баспасөзде 1999 жылы жария­лаған естелігінде «Медеу Сәрсекеұлының көкем туралы кітабының атақты сериядан жарық көруі біздің әулетіміз үшін және шәкірттері үшін нағыз мереке болды» десе, көрнекті публицист Камал Смайылов «Қа­зақ әдебиеті» газетінің 2000 жылғы 17 қара­шада жарық көрген санында «300000 дана болып таралған кітапты осал деуге бола ма?» деген мақаласында «100 мың дана таралыммен басылған кітапқа көпшіліктің қолы жеткен жоқ, зиялы қауым оны бір-бірінен сұрап алып оқыды. «Жаяу базарда» бір кітабы 50-60 сомға сатылды, бұл болса бір қойдың құны...» деп жазған-ды.

– 1988 жылдан беріде сіздің «Сәтбаев» бірнеше мәрте қайыра жарияланған. Қаныш Имантайұлының жүз жылдық тойында мо­лы­рақ көлеммен де жарық көрген. Сәтбаев­тың 110 жылдығы қарсаңында кітабыңыздың таралымы 324 мың болды дегеніңізді оқыған едім. Қазіргі роман, иә повестер небәрі 2 мың дана жарияланып жатқанда ғажап жетістік бұл. Енді сіз осы ғұмырнаманың Мәскеуде екінші рет, ЖЗЛ сериясында жариялану себебін аша кетсеңіз...

– Жаңылмасам, И.Н.Тасмағамбетов 2001 жылы Үкімет төрағасының орын­ба­сары болып тағайындалды. Жазушылар одағында болған кездесуде ол «таяу уақытта ең таңдаулы жүз кітап шығаруға ақша бөл­гіземін, Одақ басшылары солардың тізімін дайындасын» дегенін газеттен оқыдым. Мұн­дай сыбағадан облыстарда тұратын қаламгерлер әдетте нәумез қалады. Менің тізімге сұранған ұсынысыма Одақ басшы­лары жауап берген жоқ. Маусым айының орта кезінде Астанаға бардым. Тасма­ғам­бетов Парижге, ЮНЕСКО-ның мәжілісіне кетіпті. Көмекшісі қағылез жігіт екен, аты-жө­німді, телефонымды жазып алды. Содан бір күні кеште телефон шалып: «Медеу аға, ертең сағат 12-ге таман келіңіз, Имекең сіз­ді қабылдайды» деді. Үкімет о кезде Есіл­дің оң жағалауында. Кабинет алдында бір топ адам отыр. Тексерiспен, көмекшісі ал­ғашқы кезекте кіргізді. Иманғали Нұрға­лиұлы­мен Абайдың 150 жылдық тойына әзірлік ке­зінде Семейде және Алматыда кездесіп, іс үстінде танысқанмын. «Өзің Аты­рауда жүр­генде мына кітаптарды шы­ғардым» деп «Қа­зақтың Қанышы» роман-эссемді және Чехия баспасынан 1999 жылы үш тілде шыққан «Қаныш елі» атанған аль­бом-кітабымды сыйладым. Өзі де маған «Қазақтың қолөнері» деген» көркем аль­бомын ұсынды. «Мынау – «Сәтбаевтiң» толықтырылған орысша нұсқасы. Осы кі­тапты шығаруға қаржы сұрай келдім!..» деп арызыма қосып, қолжазбаны алдына қой­дым. Иманғали Нұрғалиұлы оның әр жерін ашып көрді де: «Шығарамыз, Ме­де­ке. Тура осы көлемде, келесі жылы...» деге­нін естіп, «Имаш, сізге мен екі мәрте кел­мей­мін, сөй­туге егде жасым көтермейді. Қар­жыны ма­ған бір-ақ мәрте және Мәскеу үшін беріңіз. Тоным су болмас деген жора­мен осы мә­тінді Мәскеуге жіберіп едім, мынадай жауап алдым» деп, «Молодая гвар­дия» бас­пасының бас редакторы А.В.Пе­тровтың хатын ұсындым. Ал онда «Қазақстан қар­жысын көтерсе, «Сәтбаев­ты» осы көлемде шығарамыз...» деген сөздер бар-тын. Иман­ғали хатты оқыды да, маған мейірлене қа­рап: «Аға, сізге көп рақ­мет, ел мерейі үшін «Сәтбаевты» әуелі Ал­ма­тыдан шығарамыз. Мәскеуге «қайта қа­рап жатырмын, келесі жылы тапсырамын, үкіметпен де келістім...» деген сыңайда жауап жазыңыз...» деді. Мен сол сөзге айран-асыр болып: «Ризамын, Имаш, бір кітап сұрап келіп, екі кітапқа қаржы алатын болдым. Аман бол, елің үшін еңбек етуден жаңылма!..» деп орнымнан тұрдым. «Сәт­баевтің» екінші басылымы 2003 жылы ЖЗЛ сериясынан екінші рет 35 баспа табақ көлеммен шықты (алғаш­қы­сы – 18. б.т. еді). Тыңнан сегіз тарау қос­тым, бұрынғы­ларын қалауымша кеңейттім. Мысалы, 1951-53 жылдардағы саяси реп­рессияға үш тарауды тыңнан жазғанмын...

– Әдеби қауым «сізді редакторларға сен­бейді» деседі. Мәскеуде де сөйттіңіз бе?

– Оның рас, өйткені біз қалам желісін қысымда ұстаған уақытта өмір сүрдік, қарағым. Идеологиялық қыспақта қалам тербедік. Мысалы, «Жарылыс», «Көмбе» деген романдарымның жүзден аса беттері цензор мен редактордың кескілеуімен Ал­матыда шұнтиып шықты. «Жарылыстың» аты «Жаңғырыққа» өзгертілді. Шала сауат­ты цензор: «Кеңес өндірісінде жарылыс болмайды, болса да айтуға рұқсат жоқ...» деп шіренген соң не істейсің?.. Екі романым да Мәскеудің «Советский писатель» баспа­сынан 26-28 б.т. көлемде зорайып шықты. Менің орысша сауатым қазақшамнан ар­тық емес қой. Алматыда орысқа қарсы кі­тап делініп, жойқын сынға тап болған «Жа­ры­лыс» «Молодая гвардия» журналында жарияланып, «Литературная газета» «Жаңа есім» айдарымен, Ғабит Мүсіреповтің беташар сөзімен үзінді басты. Біздің сын­шылардың таным деңгейінің төмендігін, Компартияның сойылын соққанын осыдан да аңғару қиын емес...

– Сіздің өмірбаяндық деректеріңізде Мәскеуден 1980-2010 жылдар аралығында алты кітап шығарғаныңыз айтылған. Мәс­кеулік редакторлар мен біздің редакторлардың білім-танымы туралы не дейсіз?

– Мұның енді, Гүлзина қарағым, шатақ сауал. Біздегі редакторлар қызметіңе, ман­сабың мен атағыңа қарайды. Таным деңгейі де соған орай. Әлбетте, бәрі де ерекше сақ. Мен 1960-90 жылдардағы жағдайды айтып отырмын. Сол да қатаң идеологияның та­лабынан өрбіген сорақы әдет. Әйтсе де, «Сәт­баевтiң» қазақшасын баспаға дай­ындаған Дулат Исабековпен мен 1975 жы­лы бір жарым ай жұмыс істедім. Дулаттың танымы терең, деректі туындының олпы-солпы беттерін екшеуде көрегендік байқат­ты. Амал не, сол еңбегіміз зая кетті. «Фо­лиант» баспасында мен Мәткәрім Әкім­­жановпен, бертінде Қуат Құрмансейітпен жұмыс істедім. Екеуі де білімді және та­нымы жоғары азаматтар... Ал Мәскеу ре­дакторларының жұмыс стилі, қаламгерге талабы мүлдем өзгеше. «Сәтбаевтiң» ал­ғашқы редакторы Калугин туралы жо­ғарыда айттым. Енді екінші, 2003 жылғы редакторы туралы бірер сөз айтайын. Ол болса Лариса есімді сұлу келіншек, бай­қауымша, өзімбілемі молдау адам. Шы­ғарманың жүзінші бетінен өткен кез еді, Қанекеңнің геолог жары Таисия Алек­сеевнаға Мәскеуден жолдаған, 1927 жылғы 8 ақпандағы хатынан үзінді келтіргенмін: «Мен қазақпын – жаратылысым да, жаным да солай; ой-түйсігім бойынша да қазақпын; алдағы өмірімді тек қана туып-өскен Қа­зақ­станда өткізбекпін; сол жолда кездесер қиыншылықтардан қашпай, тіршіліктің жақсы күйтінен де бас тартып, Қазақстан қиырында «кезбе» болып, өмір-бақи кен іздеуге де әзірмін. (...) Өмір – күресу мектебі, қымбаттым, оған көрген түстей жеңіл қарауға болмайды; алдағы ғұмыр жолымызда жағымсыз жайттардың кез­-десуі әбден ықтимал. Сіз де сондай қиын­шыл­ықтарға әзір болыңыз...» деген ес­кер­туді редакторым «Өткізбеймін, отбасының ұсақ қыжылы, соны сіз қаһарманның ұлт­тық ерекшелігі етіп даралап отырсыз» деп ойда жоқта дау бастады. Қияңқылық көр­сетіп отырған редактормен әрі әйел адам­мен жұмыс қызған кезде дауға түсу оңай емес. «Лариса Владимировна, алға қарай елу шақты бет озалық, мына сөзге сұрау қойыңыз…» дедім. Редактор жуан сұрауды баттита жазды. Үш-төрт күн еткен соң қай­ыра шақырды. «Тағы неменеге қырсықты?» деп қауіптеніп келсем, ерні мен қасындағы опа-бояуы бетін айғыздаған редакторым ағыл-тегіл жылап отыр. «Оу, сізге не бол­ған?» «Жылатқан сіз, мына беттер...» дейді. Қазақ даласын дендеген 1932 жылғы аш­тықта бір мың шақырым қиырдағы Ұлы­таудан Баянауылдың күнбатыс бөктеріндегі туыстарына автомашинамен суыт келіп, өлеусіреген 12-13 жасөспірімді киізге орап алып, тоқтаусыз жүріп, Қарсақбайға әкел­ген жантүршігерлік оқиға суреттелетін бет­тер. Таисия Алексеевна алты-жеті ай бойы қарауындағы 19 жан иесіне тамақ істеп, әлгі балақандарды бағып, адам қатарына қос­қан. Солардың біреуі – бертінде «Алтын ханзаданы» тапқан академик-археолог, Қанекеңнің туған жиені Кемел Ақышов. «Мойындаймын, ауыр оқиға. Мұны да сызамыз ба?» дедім есеңгіреп отырған ре­дакторыма. «Жоқ, сіздің қандасыңыз Қа­ныш Имантаевич қана емес, біздің Таисия Алексеевна да нағыз ер. Мен өзім 19 адамға күн сайын ас әзірлеп, бағып-қағуға сірә да шыдамас едім. Бір жолына да тиіспей, осы қалпында қалдырамын...» Мен рақмет айтып: «Әнеугүнгі жуан сұрау қойылған бетті ашыңыз» дедім. Ашты. «Сіз алып тас­тамақ болған сөздерді мен әдейі келтір­генмін. Өйткені кемеңгер ері алуан қиын­шылықтар алдағы уақытта кездесерін Таи­­сия Алексеевнаға ескертіп, қайыспай көтеруге даярлап отыр...» дедім. Сұлу редакторым басын шайқады да, жуан сұ­рағын алып тастады. Тағы бір мысал кел­тірейін: «Ұлытау – Қазақ ордасының та­рихи талбесігі. Аспанға шаншылған биік шыңдары сұстиған суық тұрпатымен-ақ қатпарлы ескі тарихқа куә, тым көне және сымбаты қайталанбайтын айбарлы һәм ақбас тау екенін әйгілеп, ұлылығын еріксіз мойындатқандай. Менің ойымша, орыс­тарға Кремль қаншалықты қасиетті көрін­се, қазақ жұрты үшін Ұлытау да соншалықты қадірлі...» деген ғажап сөздерді Қаныш ағамыз Таисия жеңгемізге Атбасардан 1927 жылдың 30 тамызда жолдаған хатында жол әсерлері ретінде жазған. Әлбетте, қазақтың Ұлытауын орыстардың қасиетті Кремлімен салғастыру – тек қана Қанекеңнің асыл ойынан туған, саяси мәні шатақ теңеу (Сол сөздерді «Сәтбаевтiң» 1988 жылғы қазақша тұңғыш басылымында «Жалын» баспа­сының редакторы менің наразылығымды елемей, қиып тастады). Осы теңеуге де Л.В.Еременко іштарлық көрсетті. Тағы бір шүбәланған тұсы – кітаптың үшінші бөліміндегі эпиграф. Сол бетке мен Ресей ҒА-ның академигі Н.А.Шилоның 1999 жылы, Ресей ҒА-сы өзінің толық мүшесі Қ.И.Сәтбаевтың туғанына жүз жыл толу сал­танатында мінбеден естірткен: «Метал­логениялық карталарды жасап, соның басты қағидалары мен әдістерін айқындау ісінде академик Қ.И.Сәтбаев ғылымға енгізген металлогениялық талдау геология ілімін кезінде елу жыл алға оздырды. Ол жеткен деңгей бүгінде де өзгерген жоқ, әлі де елу жыл алда тұр...» деген таңғажайып мойындауын да артық мақтау деп есептеді. Мен соған да дауласпай, қитұрқы амал жа­садым. Келесі күні редакторымды машина жалдап, «Ресейдің жаңа тарихы» мұра­жайы­на серуенге шақырып, Тверь көше­сіндегі мұражайдың екінші қабатына кө­терілер тұсқа орналасқан, Қ.И.Сәтбаевқа арналған үлкен стендті көрсеттім: ғалым­ның фотосуреті, оның айналасында «Таң­дамалы еңбектерінің» 5 томы, төрт Ленин ордені және басқадай марапаттары мен лауреаттық дипломдары мен белгілері, Кремльге кіретін тұрақты рұқсаты, ең төменде Жезқазған кенішінен алынған мыс тұнбалары мен басты минералдары, Қазақстан қыртысынан ғалым-геолог ашқан кен ошақтарының картасы бейнеленген. Еременко екеуміз сол стендті суретке түсі­ріп, қызықтаудан соң редакцияға қайттық. Қатыбас редакторым кабинетіне келген соң: «Кеше маған сіздің алғашқы редак­торыңыз Калугин келіп: «Медеу Сәрсеке – менімен дос адам, 1980 жылы іс үстінде танып сыйласқанбыз. Мына кітапты жазуға ол көп жыл еңбек еткен фанатик қаламгер, сен оған аса шүйілме!.. деп ескерту жасады. Виктор Ильич мені осы редакцияға жұ­мысқа қабылдатқан ұстазым. Ол кісінің сізге редактор болғанын неге айтпа­ды­ңыз?..» дейді. Мен алдындағы кітапты ашып, Ка­лугиннің фамилиясын көрсеттім. Лариса Вла­димировна биязы жымиып, қымсына қарады да: «Медеу-аға, алаң бол­маңыз, сізге енді ешбір ескерту айтпаймын. Кіта­быңыз оңды, көлемін де сақтаймын...» деді.

– Сонымен, редактордан жолыңыз болып кетті...

– Мәскеуде бір айдай болып, Семейге қайттым. Бірер айдан соң интернет арқылы кітаптың терімі түсті. Көлемі 490 бет, бұрынғы 320 бет болатын. Терімнің ажары жақсы, 32 бетке суреттер орналасқан. Сөйтсе де, мені желік билеп, бас редакторға рақмет айтудың соңында көкейкесті тіле­гімді мәлімдедім. Қазақстандық делега­ция­ны (кітап шығарушы департаменттің бастығы Әлібек Асқаров, әдебиет инс­титутының директоры Сейіт Қасқабасов және Шайзада есімді баспагер) баспаның Бас директоры В. Ф. Юркин қабылдағанда, мен: «Валентин Федорович, Мәскеудегі мейманхананың әр тәулігі қанша тұра­ты­нын білетін шығарсыз. Редакторды маған осы аптада бергізіңіз...» деп өтініш айт­қанымда, ол кісі бас редакторы Поповқа: «Андрей, қонақ жазушының тілегін орын­даңыз!» деген-ді. Содан жұмыс қызған күндердің бірінде Попов екеуміз төменгі қабаттағы буфетке түсіп, кофе ішіп отыр­ғанымызда, бас редактор маған: «Медеу аға, редакцияға қандай тілегіңіз бар. Не айтса­ңыз да орындаймын. Өйткені сіздер каби­неттен шығып кеткен соң директор маған: «Андрей, әлгі автордың не дегенін ұқтың ба? Бір кітаппен 23 жылдан соң қайта келіп отырмын дегеніне сен мән бере қара. Те­гінде бұл өз ісіне жан-тәнімен берілген фанатиктің сөзі. Ал мен фанатиктерді ерек­ше қастерлеймін. Ол кісі не сұраса да маған келтірмей, тілегін орында, құрмет көрсет деді. Қысқасы, менен не тілейсіз, орын­даймын!..» деген-ді. Сол сөз ойыма түсті де, кітап мәтінін қайтарарда: «Андрей, кі­таптың шрифтін сәл көтерсек қайтеді, те­рімі тым ұсақ...» деген сипатта хат жолда­дым. Кітаптың сүйінші данасы Семейге желтоқсан айында келді. Бір кітап және «Сәтбаевтiң» мұқабасына түптелген 600 бет қалың дәптер. Ішін ашсам: «Медеу аға, таңданбаңыз. Сізге күнделік жазсын деп сый ретінде ұсындық» деген аңдатпа көзіме оттай басылды. Ал кітаптың көлемі 550 бет болыпты. Демек, айтқан тілегімді де орын­даған.

– Екінші ерлігіңіз Евней Бөкетов туралы еңбекті жазу екенін жақсы білеміз. Үшінші ерлігіңізге ойысайық. «Бекмахановты» жазу мен ұлықтау ісінде детективке ұқсаған жайт­тар болды» деседі. Кітаптың Мәскеуден жа­рық көруі осындай игі іске айналды ма? Әлде?

– Жоқ, қарағым, сенің ақпарың елге тараған қауесет. Сәтбаев пен Бөкетов – біздің тарихымыздағы дара тұлғалар. Олар­дың ғылымына, өз ісінде жеткен биіктерге әзірше ешкім де жеткен жоқ. Сол қалпында дара тұр. Ал Бекмаханов?.. Бізде қазір бес жүздей тарих ғылымының докторы бар деседі, нақты санын білмеймін. Солардың бәрі де өздерін осы ілімнің дара тұлғасы сезінеді. Ермұхан өз заманында тұңғыш доктор атанған, бірақ соны да көп көріп, аяғынан шалып, өмірі елу жасында үзіл­-гені – тарихи шындық. Ал біздің заман­дасымыз аталған бес жүз тарихшы Қазақ елінің шынайы тарихын жазып берді ме? Жоқ! Бұрынғы жазылды, қатырдық дескен, тіпті Мемлекеттік сыйлық алған «Тарихтар» қазір оқуға жарамай қалды. Карамзин, Со­ловьев, Ключевский сынды орыс тарихшы­лары Ресей тарихын 12, 29 және 18 том етіп «Күміс ғасыр» атанған XIX ғасырда-ақ түгендеп берген. Ал бізде? Әзірше ештеңе жоқ. «Баяғы жартас – бір жартас, қаңқ етер де түк байқатпас...» қалпында... Мен тарихшы емеспін, Бекмаханов өмірін қазған соң, «Қазақ тарихы» пәнінен үштік баға алғандай деңгейге жеттім. Сон­дықтан да жоғарыдағы өкінішті айтып отыр­мын. Бұдан жеті жыл бұрын Астанада тұратын немерем Қаныш Ерланұлы Сәр­секе 11 сыныпқа емтихан тапсырарда тарих пәнінен үш күн білімін тексеріп, Қазақ хандарының хронологиялық ауысуларын шатастырып отырғанын байқап, оқулығын тексерсем – төбе шашым тік тұрды. Содан Сейфуллин атындағы кітапханаға барып, Мұхтар Мағауиннің «Қазақ тарихының әліппесі» атты шағын кітабын сұрап алып, соған қарап отырып, немеремнің білімін оңдадым. Содан бергі жеті жылда тарих оқу­лығы түзелді ме, әлде сол шым-шы­тырық қалпында қалды ма, білмеймін. Ме­нің білетінім – қазақтың Карамзині әзірше жоқ, қашан туатынын да білмеймін. Ал Қазақ мемлекетінің 550 жылдық тойын атау­ға әзірлік жүріп жатыр. Сол той да дү­бірлеп өтері сөзсіз, бірақ соның артынша «Қазақ тарихы» жазыла ма? Шүбәлімін. Орыстың Карамзиніне, Соловьев пен Клю­чевскийіне ұқсаған біртуар бір тарихшы туар деген оймен бұл мәселені ежіктеуді тоқтатайық...

– ЖЗЛ-ден шыққан үшінші кітабы­ңыздың тарихына қайта оралсақ...

– Бұл кітапты жазуға мен 1999 жылы кірістім. Тапсырыс беруші – Ерекеңнің қосағы Халима Адамбекқызы. «Қазақ әде­биеті» газетінде жарияланған сұхбатымда мен Ерекең ғұмырнамасын 12 жыл жаздым дедім. Әлбетте, сонша жыл табан аудармай үстелде отырғам жоқ. Бірақ уақытымның дені дерек іздеуге кетті. Іздегеніме қолым жетпесе, бұл ғұмырнама жазылмайтын да еді... Менің шұқшия іздегенім – «Қазақ КСР тарихының» 1943 жылғы тұңғыш ба­сы­лымының бір жылдан кейін тәркіге түсе жаздаған себебін анықтау еді. Оны қуда­лаушы – Мәскеу тарихшылары, қызметтері ноян академиктер, соның ту басында БК(б)П ОК-нің үгіт-насихат басқармасының (бөлім емес) әйдік бастығы академик-философ Г.Ф.Александров пен атақты та­рих­шы Е.В.Тарле болған. Кітаптың жа­уапты редакторлары М.Әбдіқалықов пен А.М.Пан­кратова сол қиянатқа көнбей, қарсы дау көтеріп, алғашқы тарихты қорғап қалған. Сол мәселеге арналған Мәскеудегі бес күн айтыстың хаттамасы «Вопросы истории» журналының 1977 жылғы 11-са­нында және Е.Бекмаханов еңбектерінің 1-томында жарияланған. Бірақ айтыс ұйым­дастыруға түрткі болған А.Панкра­тованың – И.Сталинге, Г.Маленковқа, А.Жданов пен А.Щербаковке, екінші мәрте А.Ждановқа жазған 1944 жылғы үш хаты жарияланбай, КПСС-тің жабық қорында қалған. 2001 жылдың көктемінде екі күнге созылған әңгіме кезінде Мұхамеджан Әб­діқалықов ағай: «Сол хаттарды мен оқы­дым, бірақ көшірмесін ала алмадым, Мәс­кеу тарихшыларының біздің тарихты тәр­кілетпек болған шовинистік пиғылдары то­лық әшкереленген. Қарғаш, сен сол хат­тарды ізде...» деген-ді. Сол хаттардың екінші данасының көшірмесін мен КПСС қорынан емес, Ерекеңнің тарихшы қызы Найла Бек­маханованың көмегімен А.Панкрато­ваның үйіндегі мұрағатынан 2007 жылы ғана алдым. Сонда ғана біздің тарих­шы­лардың назарынан тыс қалған көп жайт­­қа қанықтым. 1951-53 жылдары Г.Алек­сандровтың ынтасымен, А.Сус­лов­тың қолдауымен Қазақстанның бет­кеұстар тарихшылары мен әдебиет­шілерін ұлтшылдыққа сайып, саяси қуғындау қайыра басталып, кімдердің қуғын-сүргін көріп, Сібірге айдалған тарихын мен ішінара «Сәтбаев» ғұмыр­намасында көрсеткем-ді. «Бекмахановты» толғағанда сол сүргінге қайта ора­лып, сол жылдары Қазақстан КП Ор­талық комитетінің үгіт-насихат бөлі­мінде жауапты қызмет атқарған Бөлебай Исабеков және Ислам Жарылғапов­тардың көзімді ашқан ауызекі әңгіме­лерін әжетіме жараттым. Нәтижесінде осы науқанды Қазақстанда ұйым­дастырушы, сол мақсат үшін біздің елге Мәскеуден арнайы жіберілген, Суслов­тың сенімді кадры И.П.Храмковтың үгіт-насихат бөліміне меңгеруші болып тағайындалған соң-ақ өрбігеніне көзім жетті. Біздің зиялы қауым мықты деп жүрген Ж. Шаяхметов те, І.Омаров та сол найсаптың зұлым ісін тоқтата алма­ған. Нәтижесінде Қ.Сәтбаев, М.Әуезов, А.Жұбанов Мәскеуге жылыстап кетіп, тұтқындалудан аман қалды. Ал Е.Бек­маханов, Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайылов сияқты саңлақ зиялылар, жиыны 12 ғалым 25 жылды арқалап, Сібірге аттан­ды. Академия жүйесі мен пединс­титуттардан, зиялы қауым арасынан 400-дей адам жұмыстарынан аласталып, зардап шекті. «Бекмаханов» кітабында мен осы трагедияны түре аштым...

– Ермұхан Бекмаханов басынан кешкен трагедия арқылы соңғы репрес­сияның хроникасын құжаттар арқылы бейнелегеніңізді бізге сыйлаған кіта­быңыз­дан жанымыз түршіге оқыдық. Құпия ұсталған құжаттарға қолыңыз жеткен соң-ақ жазу үстеліне отырдыңыз ба?

– «Ноқталанған тарихшыны» мен 2008-09 жылдарда сарыла отырып, бір демде аяқтадым. Орысша нұсқасын даярладым. Соны өзіме білім-танымы мәлім семейлік тарихшы­ларға оқытып, мақұлдауын естіген соң қайыра бір редакциялап, 2009 жылдың қазан айында Астанаға келіп, сол кездегі Мәдениет министрі М.Құл-Мұхам­медтің қабылдауына сұрандым. Мұхтар Абрарұлы мені сыйлайтын азамат, «Сәтбаевтың» толық нұсқасын шығар­ғанын жоғарыда ескерткенмін. Ми­нистр екі қолжазбаны да парақтап шығып, өз ойымды ықыласпен тыңда­ған соң депар­тамент бастығын шақыр­ды. Мен: «Қазақшасын «Фолиант» баспасына беремін, орысшасын Мәс­кеуге жолдай­мын; тек екеуіне де қаржы беріңдер» дедім. Министр ойымды мақұлдады. «Мәскеуге мәтінді өзіңіз өткізесіз, келе­сі жылға келісіңіз, біз ақ­шасын қанша болса да көтереміз» деді. Мен келістім. Сол күні-ақ мәтінді Мәс­кеуге жөнелтіп, Қостанайдың іргесін­дегі «Қарағайлы орманға» аттанып, жиырма шақты күннен кейін Астанаға оралып, Бауыр­жан Омаровқа телефон шалып едім: «Медеке, құт­тықтаймын, Мәскеуден кітабыңызды құптаған хат келді, каль­куляция да жіберіпті. Ми­нистр қуанып отыр, тиісті қаржыны ке­лесі жазда аласыз...» деді. Жыл басын­да М.Құл-Мұхаммед Мем­лекеттік хат­шы болып жоғарылап кетті. Мәде­ниет минис­трлігінен кітап шығару ісі алы­нып, Бай­ланыс және ақпарат министр­лігі құрыл­ды. Осы өзгерістен кейін сәуір айының аяқ шенінде Аста­наға келіп, жаңа министрдің қабыл­дауына сұрандым. Өйткені осы жылдың кітап­тарын екшеп жатыр деген қауесетті естігенмін. Ми­нис­тр мені сенбі күні қабылдады, он шақты жазушы ауызғы бөлмеге сыймай, дәлізде түрегеп тұр­дық. Мені екінші кезекте шақырды. Аты-жөні есімде жоқ, 39 жастағы инже­нер-электронщик екенін интернеттен көргенмін. Иә, айтпақшы, көмекшісі «сөзіңізге орысша қосып сөйлеңіз» деп ескерткен-ді. Мен баяғы бұрынғы ми­нистрдің шешімін айтып, «екі кітапты да бірден шешіңіз» дедім әрі «Мәс­кеудің ЖЗЛ сериясынан Бекмаха­новты шығару, жас азамат екен­сіз, сізге де үлкен абырой болады» дегенді қоса айтып едім. Жас министр маған ожырая қарап, «Ағай, ЖЗЛ деген немене?» деді. Сайраған тілім кілт байланды. Соның не екенін, шетелге мағлұм топтама еке­нін ескертуге хошым болмады. Кенет кабинет иесі: «Сіз менен Мәскеу үшін ғана төрт кітаптың қаржысын сұрап отырсыз. Тек қана бүгін 12 жазушы қа­был­дауыма келіп отыр. Бәрі де кітабына ақша сұрайды. Егде жасыңызды сый­лап, екі кітапқа қаржы беремін, орыс­шасы мен қазақшасын Астанадан шы­ға­расыз. Соған риза болыңыз...» деді, қасында қаламын сайлап отырған ар­найы департаменттің жаңа бастығы маған қарап, тиісті нұсқауды келесі ап­тада алатынымды ескертті. Амал қанша, ұнжырғам түсіп кабинеттен шықтым. Қысқасы, «Ермұхан Бекмахановтың» екі нұсқасы «Фолианттың» «Нартұлға» топтамасынан күзге таман шықты. Әрбірі 700 беттей, әрбіріне 16 бетке суреттері берілген. Екі кітаптың да ажары көңілдегідей...

– Демеуші іздемедіңіз бе?

– Бұл жерде бір жайтты, қарағым, ескермей отырсыз. Ерекең Сәтбаев, иә Бөкетовтей өндірістермен байланысы жоқ, яғни қалталы демеушілерге жұтаң тұлға. Екеуі туралы кітаптарымды бір­неше мәрте шығарғанымда, мен демеу­ші іздеп қиналғам жоқ, мені солардың өздері іздеді. Ал әркімге сөз салып көріп едім, ешкім жә дей қоймады. Сөйтіп, Мәскеу баспасының жылдық жоспа­рына енгізіп қойып, не дерімді білмей отырғанымда, «Фолиант» баспасының директоры Нұрлан Исабеков Семейге телефон шалып: «Медеу аға, Мәскеуге демеуші іздеп отырғаныңызды естідім. «Молодая гвардия» баспасы сұраған қаржының жартысын мен көтерейін. Тек бірінші бетте біздің баспаның да атын жазғызасыз» деді. Бұл енді ойға қонымды ұсыныс. Бірден келістім. Жергілікті әкімдерге сөз салып едім, келесі жылы шешейік десті. Бұл енді дүдәмал уәде... Сөйтіп отырғанымда, басқа қаладан бір інім телефон шалды, жас күнінде жетегімде болған азамат. «Аға, сіз жаңа кітабыңызға ақша іздеп­сіз. Маған неге айтпадыңыз?» дейді. «Бауы­рым, жасым жетпіс беске келген­де сенен қаржы сұрап, жоқ десең өзім ұяламын ғой. Мен тек алатын жерге ға­на барамын. Сенің жағдайыңды білмей­мін, ал көмектесем десең – аламын...» «Сізге сонда қанша керек?» «30 мың доллар. Сонша соманы басқа баспа төлейді...» «Кітабыңыздың мәтінін бересіз бе?» деді кенет. «Ешкімге көрсетпей, өзің ғана оқысаң – берейін». Ол маған электрон тұрағын айтты, жібер­дім. Бір апта да өткен жоқ, әлгі бауырым қайыра телефон соқты. «Ағатай, сұраған қаржыңыз бес күнде үйіңізде болады. Тек кітапқа да, басқа жұртқа да менің көмегімді айтпайсыз...» деді. «Неге, де­меушіні бірінші бетке жазып, рақмет айту – қалыптасқан рәсім» десем, «Кіта­быңыз шатақ, аға. Менің дұшпа­ным­ды көбейтіп қайтесіз? Бекмаханов сорлыға қастандық жасаған неше түрлі адамдарды атапсыз. Олардың да ұрпақ­тары бар... Көп жылғы еңбегіңізді қол­жазбадан айқын көрдім, соны ескеріп, сұраған сомаңызды сыйға беремін. Мәс­кеуге қысылмай барып, олжалы қай­тыңыз, аға!..» деді.

Сол күні Мәскеуге телефон шалып, қаржы мәселесінің шешілгенін айтып, А.Поповтан редактор етіп И.Ники­фо­ро­ваны тағайындауды өтіндім. Үш күннен соң Андрей Витальевич телефон шалып, «Ирина Игоревна бүгін қол­жазбаңызды алып, үйіне кетті. Метрода изеңдеп текке жүрмес үшін үйінде оты­рып оқуға рұқсат еттім. Мәскеуге қашан келетініңізді редактордың өзімен ше­шіңіз» деді. Мен үшін бұл – ең қолай­лы жағдай. Осы редактордың тындырымды жұмысын «Бөкетовті» шығарғанда көргенмін. Қысқасы, не керек, бірер ап­тадан соң Мәскеуге жетіп, дайын тарауларды оқуға отырдым. Соның өзінде 22 күн редактормен ынтымақтаса жұмыс істедім. Оның бәрін сипаттау оқырман үшін қажет емес. Ауыр жұмыс­ты көңілдегідей атқардық. Кітаптың көлемі біршама қысқарып, 32 баспа табақ болды. Әдеби жөнінен де жақ­сарды. 2010 жылғы желтоқсан айында «Бекмаханов» 5 мың дана болып жарыққа шықты. Кітапты Нұрлан Исабеков алғызды, тасымалдау шығы­нын да тең бөлістік. Бекмахановтың ЖЗЛ топта­масынан шығу тарихы осы. Көмек көрсеткен бауырыма «қанша кітап ала­сың?» деп едім, «Бір қорабын берсеңіз ризамын, сіз маған, аға, қарыз емессіз» деді. Жаңа жылға бірер күн қалғанда бір байлам кітапты Бекмаха­новтарға пойыз арқылы жіберіп, соның бір данасын ҚазҰУ-дың ректорына апарып беруді Сермұхан Ермұханұлына тапсырдым. Бекмахановтар әулеті де кітапты өз үйінде тойлады. Ақпанның соңғы аптасында «Бекмахановтың» тойы Бая­науылда, Екібастұзда және Павлодарда үш күн тойланды. Сол шараларға мен бәйбішеммен және Сермұхан Бекмаха­нов қатыстық. Сол шараларды өзім тұратын Шығыс Қа­зақстан облысы да жасамақ болып еді, мен бас тартып, кітабымды сатып алып, кітапханаларға таратуды ұсындым. «Бекмахановқа» сұраныс басқа облыс­тар­дан да түсті. Қазірде менің қолымда небәрі он шақты данасы қалды. Бірер жүз кітапты сый­лық ретінде өзім та­раттым. Мерзімді баспасөздің бұл басы­лымға ықыласы ерекше зор болды. Бәріне де шынайы көңілден рақмет айтамын. Соның бәрін өзімнің еңбе­гімнен гөрі, Ермұхан тарихшының ел тарихын сомдаудағы жанқиярлық ең­бегіне саямын. Туған халқының қаһар­мандық тарихын саралап та, даралап та екшеуде жанқияр ерлік жасап, еңбек еткен Ермұхан білгірдің еңбегі ерекше екенін ескертуді парызым деп білемін. Сол ерліктің шынайы бағасы жуықта ҚарМУ-де өткен тарихшының жүз жылдық мере­кесі, соған орай «Қазақ университеті» екі тілде бірдей, «Ноқ­таланған тарих­шы» және «Необуздан­ный историк» деген жаңа атаумен аса көркемдеп, көптеген суреттермен безе­ніп, қымбат қағазға басылған менің қос кітабым айтарлықтай үлес қосты деген ойдамын. Демек, он екі жыл әуре болған еңбегім ақталды. Ерекеңнің шерлі тарихы өзі еңбек еткен университет ұжымына қайтып оралды. Бұл да, біле білгенге, Қазақ елі бүгінде қолы жеткен тәуел­сіздіктің арқасы. Ермұхан болса сол тәуелсіздіктің туын көтеруші, сол жолда мерт болған нағыз қаһарман!..

– Әңгімеңізге рақмет!